ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรานิ เจว ปญฺจวีสติมหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิฯ อญฺเญสญฺจ รตนตฺตเย นิวิฏฺฐสทฺธาทีนํฯ สมุทาเย ปวตฺโต โสตาปตฺติมคฺคสทฺโท ตเทกเทเสปิ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ ญาณ’’นฺติฯ

ปฐมมคฺคญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

โสตาปนฺนปุคฺคลกถาวณฺณนา

[811] ตสฺเสว โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตสฺสฯ กามญฺเจตฺถ นาติติกฺขปญฺญสฺส ทฺเว, ติกฺขปญฺญสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ, อวิเสสโต ปน คหิตสฺส มคฺคสฺส วเสน ‘‘ทฺเว, ตีณิ วา’’ติ วุตฺตํฯ สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหูติ ยํ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริกสมาธีติ อาหูติ อตฺโถฯ อนนฺตรเมว ปวตฺตนกํ ผลํ อนนฺตรํ, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตํ วา ปโยชนํ เอตสฺสาติ อานนฺตริโก, มคฺโคฯ

อาเสวนนฺเตติ อาเสวนโต อนฺเต, อาเสวนลาภิโน อนุโลมญาณสฺส อนนฺตรนฺติ อตฺโถฯ ลทฺธาเสวนเมว อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติฯ อุปริ ปน ฉ, สตฺต วา ชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา จตฺตาริ ผลจิตฺตานิ โหนฺตีติ วเทยฺยาติ อาห ‘‘สตฺตจิตฺตปรมา จ เอกาวชฺชนวีถี’’ติฯ

ตํ ปน น สารโต ปจฺเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[812] เอตฺตาวตาติ ปฐมมคฺคานนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมกฺเกนฯ ภุสํ ปมตฺโตปีติ เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิฯ เยสํ ยถาวุตฺตอาวชฺชนชวนจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา เอส โสตาปนฺโน ปจฺจเวกฺขติ นามาติ อธิปฺปาโยฯ

เอเตเนว ปสงฺเคน เสสานํ อริยานํ ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเยว เจโส, ยทิทํ ปญฺจนฺนํ, จตุนฺนญฺจ ปจฺจเวกฺขณานํ ทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อภาเวเนวา’’ติ เอเตน ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณสมตฺถตา กสฺสจิ โหติ, กสฺสจิ น โหตีติ ทสฺเสติฯ โลโภ เอว โลภธมฺโมฯ

ทุติยมคฺคญาณกถาวณฺณนา

[813] กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวายาติ เอเตสํ กิเลสานํ ตนุภาวตฺถํฯ ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ ตนุภาโว อธิจฺจุปฺปตฺติยา, ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กทาจิ วิรฬาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา อุปฺปชฺชนฺตาปิ มทฺทนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘สกทาคามิสฺสาปิ กิเลสา จิเรน อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฺตาปิ พหลาว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา หิสฺส ปุตฺตธีตโร ทิสฺสนฺตี’’ติ, ตํ อการณํ วตฺถุปฏิเสวเนน วินาปิ คพฺภคฺคหณสพฺภาวโตฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ทฺวีหิ การเณหิ เตสํ ตนุภาโว เวทิตพฺโพฯ ทุติยายาติ คณนวเสนปิ ทุติยาย, อุปฺปตฺติวเสนปิ ทุติยาย ภูมิยาฯ ปตฺติยาติ สามญฺญผลสฺส ปฏิลาภายฯ ตญฺหิ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยภาวโต เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิฯ ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ อุปฺปชฺชติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภูตํ, ตสฺมาปิ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติฯ โยคํ กโรตีติ วิปสฺสนาภิโยคํ กโรติฯ ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.699) วุตฺตนเยเนว ยทคฺเคน อินฺทฺริยานํ ติกฺขตํ สมฺปาเทติ, ตทคฺเคน พลานิ, โพชฺฌงฺคานิ จ ปฏุตรภาวํ อาปาเทนฺโต อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน ญาเณน ปริมทฺทติฯ ตตฺถ อปราปรํ ญาณํ จาเรนฺโต ปริวตฺเตติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวีถิํ โอคาหตี’’ติฯ วุตฺตนเยเนวาติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อุปฺปาทเน วุตฺตนเยนฯ โคตฺรภุอนนฺตรนฺติ เอตฺถ โคตฺรภุ วิย โคตฺรภุฯ ปฐมมคฺคปุเรจาริกญาณญฺหิ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต, อริยโคตฺตภวนโต จ นิปฺปริยายโต โคตฺรภูติ วุจฺจติ, อิทํ ปน ตํสทิสตาย ปริยายโต โคตฺรภุฯ เอกจฺจสํกิเลสวิสุทฺธิยา , ปน อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา อารมฺมณกรณโต จ โวทานนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ปฏฺฐาเน ‘‘อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา 1.1.417)ฯ ยสฺมา ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อุปฺปาทาทิอภิภวนตฺถํ อุปาทาย ‘‘อฏฺฐ โคตฺรภุธมฺมา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.60) โคตฺรภุนาเมเนเวตํ อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ ‘‘โคตฺรภุอนนฺตร’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุติยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ตติยมคฺคญาณกถาวณฺณนา

[814] สกิเทวาติ เอกวารํเยวฯ ‘‘อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ เอกจฺโจ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว โลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติฯ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุกตานํ สํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานายฯ ปฏิสนฺธิวเสน กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามีฯ

ตติยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ